73. wystawa w Galerii Jednej Książki – Rafał Pytel

W czwartek, 29 lutego 2024 r. w Galerii Jednej Książki Biblioteki Głównej ASP w Krakowie otwarta została wystawa Rafała Pytla Repozytorium.

Prof. Pytel powraca do Galerii jako doświadczony i uznany artysta, a jego tym razem sześć prezentowanych na wystawie obiektów związanych jest z budynkiem przy ul. Smoleńsk 9, w którym znajduje się Biblioteka, i w którym artysta kiedyś pracował.

Repozytorium Rafała Pytla

Podczas przenosin w 2007 roku części Wydziału Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki ASP w Krakowie z pomieszczeń na III piętrze budynku przy ul. Smoleńsk 9 (obecnie zajmuje je Biblioteka Główna ASP) do nowej siedziby Wydziału przy ulicy Lea 27-29 Rafał Pytel znalazł w jednej z szuflad teczkę z kalkami maszynowymi, którą  zachował. Teczka z kalkami, według fragmentu zachowanej etykiety, wyprodukowana została w 1985 roku. Kalka kopiująca, dla przypomnienia, powleczona z jednej strony tuszem lub pigmentem zmieszanym z woskiem, służyła do sporządzania kopii tekstu pisanego na maszynie. Kalkę umieszczano stroną zabarwioną do dołu pomiędzy arkuszem a kopią. Zachowane kalki umożliwiają odczytanie kopiowanego tekstu. Powinno się je niszczyć, żeby nie można było odczytać treści kopiowanych dokumentów, zwłaszcza poufnych. Kalką można posługiwać się wielokrotnie. Maszyny do pisania i kalki wyparte zostały przez komputery, drukarki oraz kserokopiarki. Chociaż wiele osób  dobrze jeszcze je pamięta, to już historia. „Po kilku latach, postanowiłem otworzyć teczkę, ku mojemu zaskoczeniu – wspominał Rafał Pytel – większość kalek była zużyta. Stronice nosiły ślady ogromnej ilości nawarstwień tekstu”. W tym prawie „archeologicznym” znalezisku  artystę zaintrygował tworzący się swego rodzaju palimpsest, nawarstwianie się nieczytelnego już prawie tekstu. Cechą palimpsestu jest niekompletność. „Stosunkowo niedawno – wyznawał Pytel – wróciłem do tego osobliwego, gęstego stosu treści, których strzępy bywały czytelne, nie na tyle by jednak kusić możliwością rozczytania. Dla mnie – stwierdzał – był to ślad pewnego przemijania, nawarstwionych wspomnień, procesu erozji, zacierania się materii”.  Nie znamy  i nie poznamy już tych powielanych przez kalkę  treści, zapisywanych   w ponurych  latach 80. XX wieku. Mogły to być treści zawodowe, nielegalna „bibuła”, ale i donosy.

Na niedawnej wystawie Andrzeja Bednarczyka w Galerii Starmach, jej kurator i autor tekstu Robert Domżalski, zauważył w komentarzu do II Bajki Minotaura, że maszyna do pisania nie służy tylko do zapisywania tekstu, ale „dyktuje” ludzkie losy. Różnice produkcyjne oraz zmiany powstające w trakcie jej eksploatacji pozwalają powiązać pisane teksty
z konkretnym urządzeniem. Maszyna do pisania nie jest niewinna. W reżimach totalitarnych czy kryminalistyce przesądza o winie. W dziele Bednarczyka kamienie przywiązane do rączek z czcionkami to metafora donosów. Nie odczytamy już tekstów z zachowanych kalek, które zainspirowały Pytla, chociaż jest to możliwe. Pozostaną nieodczytane, na zawsze utracone. Pytel wręcz tego nie chce, dla niego to materiał do artystycznych działań. „To swoiste utracone repozytorium ujęło mnie, tym razem – wyznawał Rafał Pytel – zmuszając do działania”. Zarówno Bednarczyk i Pytel sprawiają, że czujemy się zdezorientowani i zagubieni, co było ich zamiarem. Po latach Pytel zainspirowany  znalezioną  teczką z kalkami  stworzył sześć kompozycji z pogranicza grafiki, kolażu
i reliefu o wymiarach 20 x 20 cm w oprawie autorskiej. W sztuce Pytla wyraźnie widoczny jest opisywany przez E. H. Gombricha „zmysł porządku”.  Nie tylko w jego perfekcyjnych linorytach widać „niezwykle silną p o t r z e b ę  r e g u l a r n o ś c i”, o której pisał K.R. Popper, ale również w jego pracach składających się na pokazywane obecnie Repozytorium. Współczesne repozytorium (łac. repositorium) to miejsce uporządkowanego przechowywania zdigitalizowanych dokumentów przeznaczonych do powszechnego dostępu. Repozytorium Rafała Pytla to repozytorium ginących treści, swoiste utracone repozytorium. Pojawia się w nim  motyw czasu oraz związane z nim  przemijanie, nic nie jest stałe, to repozytorium  naznaczone  nieuchronną koniecznością straty.      

Janusz Antos